چکیده

تقلیدهای زنانه و بازی‌های شادی‌آور که روزگاری در اندرونی خانه‌ها موجبات سرگرمی بانوان را فراهم می‌کرد در بلندمدت تبدیل به یک‌ سنت نمایشی شده است به نحوی که امروزه سنت نقش پوشی مردانه توسط بازیگران زن در برخی از آثار نمایشی مشاهده می‌گردد.از آنجا که ساختار بازی‌های اولیه به سمت و سوی تکامل می‌رفت و در شیوه اجرا متأثر از نمایش‌های تخت حوضی بود قابلیت آن را داشت که به یک سنت نمایشی‌ تبدیل گردد.

                                                                                                                   منبع:مجله تئاتر

مرغ زرد پا کوتاه،مشتی حسن بک.بازی‌های دو نفره: در این بازی‌ها بیشتر دیالوگ‌ها برمبنای پرسش و پاسخ‌ است به این شکل یکی از تقلیدکننده‌ها سؤال می‌کند و نفر دوم جواب می‌دهد.مانند:کیه کیه در می‌زنه، مشتی صنم گفت،قنبر سیما،یاسمن و نسترن،فاطمه‌ خانم خاله ستاره،آقو چرا زن اسدی؟،عمو سبزی‌ فروش،خانم دراز،عمه جونم اوفینا،ای تو به باغ رفته‌ بودی،در برخی از این بازی‌ها نیز تعداد تقلیدکننده‌ها بیش از دو نفر است،مانند:خاله رورو.

کامل‌ترین نمایش شادی‌آور که ویژگی‌های یک‌ نمایش عامه‌پسند و مضحک را داشته است بازی ننه‌ غلام حسینی است که از مشخصه‌های یک نمایش‌ نسبتا کامل مانند طرح داستان،مقدمه،اوج و فرد، شخصیت‌پردازی گفتگو و نقش‌آفرینی برخوردار است.

این بازی‌ها توسط زنان خوش ذوق و بذله‌گو و بعضا مطربه یا دسته‌جات تقلید زنانه به مناسبت‌های شاد در تالارها و پنج دری خانه‌های قدیمی در حضور زنان و دختران به اجرا درمی‌آورده است.(جهت اطلاع بیشتر به بازی‌های نمایشی آقای انجوی شیرازی مراجعه‌ شود.)

تعداد بازی‌های نمایشی بنا به تحقیقاتی که در سال‌های‌ اخیر توسط شهناز روستایی صورت گرفته بیش از آن‌ است که زنده یاد ابو القاسم انجوی شیرازی در کتاب‌ بازی‌های نمایشی بدان اشاره نموده،چنان‌چه بازی‌های‌ گردآوری شده توسط آقای جواد انصافی که هنوز به‌ زیور طبع آراسته نگشته با دو مجموعه گردآوری شده‌ فوق تفاوت داشته باشد تعداد بازی‌های نمایشی زنانه به‌ بیش از سی فقره می‌رسد که خود حکایت از جایگاه‌ ویژه این نوع بازی‌ها در جامعه دارد.

با عنایت به این‌که از دیرباز زنان را در جمع مردان‌ به ویژه در قلمرو نمایش و تقلید راه نبوده و مردان نیز بنا بر سنت دیرینه تقلید نقش زنان را ایفا می‌کردند سنت نقش‌پوشی مردانه در بازی‌های نمایشی زنانه نیز معمول گشت.تا جایی که به شاخه‌ای از تقلید و یک‌ سنت نمایشی مبدل گشت و در سال‌های اخیر در قلمرو نمایش معاصر نیز به کار گرفته شده است.از آن جمله‌ می‌توان به اجرای نمایش سلطان مار و مرگ یزدگرد به‌ کارگردانی خانم گلاب آدینه یا نمایش راز عروسک به‌ کارگردانی آقای ساسان مهرپویان و سیاه‌بازی عروسی‌ دختر حاکم ملایر و دختر شاه پریان توسط خانم فرزانه‌ ارسطو و نمایش خواستگاری آبجی خانم توسط فهیمه‌ میرزا حسینی اشاره کرد که در تمام آنها نقش مردان‌ را زنان ایفا می‌کردند.خاستگاه اجتماعی بازی‌های‌ شادی‌آور گذشته از جنبه‌های تفریحی و سرگرم‌کننده‌ در این بازی‌ها به چند نکته نیز برمی‌خوریم،از جمله:

1-معضل چند همسری در جامعه ایرانی:در بیشتر این‌ بازی‌ها شاهد اعتراض زن‌ها نسبت به این مسأله هستیم‌ زن‌ها با اجرای این بازی‌ها در واقع نگرانی و انزجار خود را نسبت به این معضل اعلام می‌کردند،مانند هوو هوو دارم‌هوو...

2-نبودن امنیت اقتصادی برای زنان:در آن زمان به‌ دلیل نبودن شغل و کسب درآمدی برای زن‌ها،آنها همواره نیازمند به وجود یک نان‌آور بوده‌اند و در واقع مردها اداره‌کننده و تأمین‌کننده هزینه‌های زندگی‌ بوده‌اند و این مسأله باعث ایجاد وابستگی مالی زنان

نسبت به مردان می‌شده است که در بعضی از این‌ بازی‌های نمایشی این وضعیت اقتصادی مورد انتقاد قرار گرفته شده است مانند:کیه‌کیه در می‌زنه و آبجی‌ سنا در بازی نمایشی آبجی سنا پدر و مادر به خاطر شرایط بد اقتصادی سعی می‌کنند دختر جوان خود را به ازدواج با پیرمردی پولدار راضی کنند.

3-انتقاد به کج‌رفتاری و بی‌بند و باری:آن‌چه در این‌ بازی‌ها اهمیت دارد و از نظر تربیتی قابل توجه است این‌ است که در بیشتر این بازی‌ها،یک نکته ظریف تربیتی‌ یا طنز انتقادی گنجانده شده.مثلا در بازی عمو سبزی‌ فروش با یک طنز شیرین و گزنده رفتار وک اعمال زنی‌ به سخره و طعنه گرفته شده است که در کوچه و بازار به حرکات و حرف‌های خود توجه ندارد،چرا که در فرهنگ و تربیت عمومی و اصیل ما،زن می‌باید علاوه‌ بر نجابت باوقار و معقول و سنگین بوده،در کوی و برزن رفتار زننده‌ای نداشته باشد.

در بازی نمایشی ننه غلام حسینی رفتار یک زن‌ جاه‌طلب مورد انتقاد قرار گرفته است.ویژگی‌های‌ مشترک بازی‌های نمایشی:

1-با استفاده از شعر و موسیقی:آلت موسیقی در این‌ بازی‌ها،داریه(دایره)و تنبک(دنبک)که از سازهای‌ ایرانی هستند،موسیقی پایه و اساس این بازی‌ها را تشکیل می‌دهد.

2-صحنه:صحنه اجرا در این بازی‌ها گرد و چهار گوش‌ است؛یعنی در تمام اجراها تماشاچیان که در واقع‌ گاهی جز بازیگران نمایش هستند دور تا دور صحنه‌ می‌نشینند.

3-لباس:لباس‌های بازی‌های نمایشی از واقع نمایی به‌ دور است و جنبه مستند ندارد و جزییات آن نادیده‌ انگاشته می‌شود و نشانگر تفکر و تخیل و ابتکاری‌ است که عوام برای شخصیت‌های مختلف جامعه‌ قایل هستند.تقلیدچی با انتخاب نشانه‌های شاخص‌ هر شخصیت که در ضمن برای تماشاگر نیز آشناست‌ لباس و شخصیت او را به تماشاگر می‌نمایاند.

4-چهره‌آرایی و بزک:در حد مختصر استفاده‌ می‌کردند برای این منظور از وسایل ابتدایی مانند زغال‌ و پنبه استفاده می‌شده است.

5-ادبیات و گفتگو:اساس گفتگو در بیشتر این بازی‌ها پرسش و پاسخ است.و این نوع گفتگو خود باعث‌ ریتم و هماهنگی بین کلمات و دیالوگ‌های این‌ بازی‌ها می‌شود.

6-مضمون:مضمون این بازی‌ها معمولا مسایل‌ اجتماعی و روزمره بوده است که در خانواده‌های‌ ایرانی مطرح بوده.

7-مکان اجرا:محلی است که بازی در آن اجرا می‌شده‌ معمولا این مکان اتاق بزرگی دارای پنجره معروف به‌ پنج دری بوده است.

8-مناسبت:این بازی‌ها همان‌طور که از نام آنها مشخص است شادی‌آور هستند و در جشن‌هایی مانند عروسی‌ها و اعیاد مذهبی و گاهی هم صرفا برای تفریح‌ و سرگرمی اجرا می‌شدند.

9-ملزومات صحنه:در اجرای این بازی‌ها دکور وجود ندارد و همه‌چیز بر عهده تخیل تماشاگر گذاشته‌ می‌شود.این مسأله امکان اجرای این بازی را در هر زمان ومکان به زنان می‌داده زیرا به وسیله خاصی نیاز نبوده که برای اجرا محدودیت ایجاد کند.

10-طنز و فکاهه:یکی از ویژگی‌های بارز این بازی‌ها طنز است چرا که این بازی‌ها هدفی جز اصلاح و تنبیه‌ اجتماعی را که در واقع هدف اصلی طنز است ندارد.

11-مشارکت تماشاگران:در مواقع لزوم تماشاگران‌ به دم‌گیری و هم‌خوانی با تقلیدچی می‌پردازند و با او همراه می‌شوند.

12-بداهه‌پردازی:موضوع در این اجراها مشترک اما نوع کلمات و دیالوگ‌ها متفاوت است،علت این امر فی البداهه بودن حرکات و کلمات تقلیدچی است.

تقلیدچی در هنگام روایت حرکات خاصی را که به‌ نظر خودش باعث خنده و تفریح تماشاچیان می‌شود، انجام می‌دهد و یا کلمات خنده‌آوری را بیان می‌کند. به همین دلیل ما با اجراهای متفاوت از یک بازی‌ نمایشی روبه‌رو هستیم.

13-روایت:نقش آفرینی و اساس بازی در این نوع‌ بازی‌ها برپایه روایت است،تقلیدچی در واقع نقش‌ خود را روایت می‌کند.

نظر به اهمیت این بازی‌ها که در شکل‌گیری یک سنت‌ نمایشی مبتنی بر تقلید مؤثر بوده است.چندگونه از بازی‌های گردآوری شده توسط شهناز روستایی به‌ شرح ذیل معرفی می‌گردد.